TÜRK KLASİK MUSİKİSİNDE YENİ BİR KAVRAM : KÜPE

Ali SARIGÜL

Asli unsurları makam ve usül olan Türk Klasik Musikisinde yeni bir kavram olan “küpe” musiki dünyamıza ilk kez Dr. Emin Kılıç KALE tarafından tanımlanarak hediye edilmiştir. Üstat bu konuda özet olarak şunları söylüyor:

“1-Küpeler, eserlerde sahiplerinin yarattıkları, sanat olmayan, yani mana taşıyan, yani ilahi, yani yapıcı kısımlardır. Yani o sanatkârın, âlem-i mana ile ilgisi ancak o küpe çerçevesi içindedir. Onun dışındaki kısmı sanattır. Onu inkâr etmiyoruz. Müthiş, takdire şayan. Fakat bizim aradığımız o değil. Onu sanatkârlar arasın. Bize onlardan gıda yoktur.
2-Musikide yeni bir ışık tutmak

istiyorum. Sanatkâr olmayan pek az bestekâr var. Hâlbuki bizim peşinde olduğumuz musikinin sanatla ilgisi yoktur. Bir eserin tekmilinin(zemini nakarat, meyan) küpe halinde olması nadirdir. Yahut da bestekârların eserlerinin içinde tekmili küpe halinde olan eserler nadirdir. Ayinler müstesnadır. Üzerinde durmayı düşünmeyi değer. Mesela Dede Efendi’nin, Itri’nin eserleri küpe halinde değildir. Sanat bakımından kimse üzerlerine gelemez. Bu sanatkârlar kendilerini sanattan alamıyorlar. Yahut da o ilahi dem kendinde sonuna kadar devam etmiyor. Bir noktadan sonra demden uzaklaşıyor.
3-Bu izahlarla peşinde koştuğumuz musikiyi takdim etmiş oluyorum. Yani musikimizin varlığı ortaya çıkıyor. Üstünlük - aşağılık değil. Misal verelim: Elimizde 24–26 ayin vardır. Bütün bu ayinler başından sonuna kadar küpe halindedir. Zaten herkes ayin yapamaz. Ayin bestekârlık işi değildir. Ayin yapabilen ilahi bir dem içinde olabilendir. Onun için dergâhta terbiye icabı ayini yapan bestekâr meydanda olduğu halde hiç biri sahip çıkmak istemez.
4-Ahmet Avni Konuk’un eserleri arasında küpe olmayan eseri yoktur. Hacı Emin Dede’nin seksen küsur taksimi var, hiçbir noktasında küpe dışı nağme yoktur.
En büyük bestekâr Buhurizade Itri küpe bakımından en fakiridir. Müthiş sanatkâr olmuştur. Onun için Avrupalılara Türk Musikisi hakkında bilgi vermek için Itri’nin eserlerini verirler. Itri sanatta üstün fakat bizim aradığımız sanat değildir.”

Üstadın bu sözlerinden yola çıkarsak musiki eserlerinde küpe;

1-Sanat o olmayan
2-Mana taşıyan
3-İlahi olan
4-Yapıcı(tekâmüle götürücü) vasıflara sahip olan bölümler veya o bölümler içindeki musiki cümlelerine verilen isimdir.

Bunun anlamı şudur: Örneğin bir bestenin sadece zemini küpe olabileceği gibi zemin içerisinde bir musiki cümlesi de küpe olabilir. Bir eserin tamamının küpe olması da mümkündür. Yeter ki yukarıda zikrettiğimiz dört unsuru içinde taşısın. Bir bestekârın bütün eserlerinin küpe olması da mümkündür. Nitekim terimin mucidi Dr. Emin Kılıç Kale Ahmet Avni Beyin(Konuk) tüm eserlerini küpe saymıştır. Keza tüm Mevlevi Ayinleri de küpe olarak kabul edilmiştir.
Bu manada küpe teknik bir musiki terimi olmayıp musikimizin felsefesi içinde düşünülmesi gereken bir kavramdır.

Bir eserdeki bir bölümün(zemin, nakarat, meyan, ara nağme) veya bir eserin tamamının ya da eserdeki bir musiki cümlesinin küpe olması için yukarıda zikrettiğimiz ve birbiri ile alakalı olan bu dört unsuru kısaca açmakta yarar vardır:

1-Sanat olmayan:

Malumdur ki sanat, dünyanın her toplumunda ve tarihin her döneminde genel kabul görmüş bir insan eylemidir. Ancak bize göre “sanat aşkın mağlubiyetinden doğar”. Küpenin mucidi için de esas olan sanat değil aşktır. Sanat aşktan kaçışı ifade eder. Sanat kişiyi dışa yani estetiğe yöneltirken, aşk içe yani gönüle yöneltir. Sanatçı, her zaman, sanatı tüketen yığınların ilgi ve beğenisine ihtiyaç duyarken-marifet iltifata tabidir- gönül ehlinin böyle iltifatlara ihtiyacı yoktur. Aksine gönül ehli, övüldüğü yere değil, yerildiği yere gitmek ister. Çünkü amaç nefsin tasallutundan kurtulmaktır. Sanatçının nefsi ise beğenilmeye ve alkışa mültefittir. Sonuç olarak sanat, yapıcı değil yıkıcı bir insan edimidir. Musiki eserlerinde bazı bölümler -meyanlar başta gelir-sanat yapma arzusunun ürünleridirler. Mesela eserlerin meyanları çoğunlukla eserin makamından uzaklaşan geçkiler olarak kendilerini gösterirler. Bir musiki eserinde ya da bir taksimde geçki sanat yapma arzusunun göstergesidir. Yahut sanat bir musiki eserinde aşırı süslemeler olarak da kendini gösterebilir. Reşat Aysu’nun saz eserleri bu söylediğimize örnek olarak verilebilir. Klasik eserlerimiz incelendiğinde, güncel eserlerle karşılaştırıldığında bu özellik daha iyi görülebilir. Büyük üstatların-Zekai Dede başta gelir- eserleri bu tür süslemelerden uzak her cümle ve cümlecik sanat yapma kaygısının değil manaya yol açma arzunun ifadeleridir.
Hülasa bir musiki eserinin sanat vasfı arttıkça manadan uzaklaştığını söyleyebiliriz.

2-Mânâ taşıyan

Öncelikle mânâ nedir? Burada mânâdan kastedilen şeylerin sahip olduğu ilahi içeriktir. Ya da kişiyi ilahi olana, başka bir ifade ile içe, gönle yönlendiren içeriktir diyebiliriz. Bir musiki eserinin mânâ taşıması onun dikkatimizi dıştan içe, süfli olandan ilahi olana yöneltmesi oranındadır. O nedenle eğlenceye, işrete vasıta olan musiki bizim anlayışımıza göre mânâ taşıcı değildir. Dinleyiciyi içe, ilahi olana yöneltmede ayinlerin başta gelmesi ve kâmilen tüm ayinlerin küpe sayılması bu nedenledir.

3-İlahi olan

Tüm insan davranışını ikiye ayırabiliriz:

a-İlahi olan
b-İlahi olmayan(gayri ilahi)

İlahi olandan kasıt o şeyin hikmete dair olması ve kişiyi doğrudan Hakk’a yöneltmesidir. İlahi olmayan ise bunun tersi olup kişiyi aksi yönde maddi yani dünyevi olana, başka bir deyişle masivaya yöneltendir. İnsan ruhunda var olan bu ikilik(dualite) dini edebiyatta şeytan ve melek olarak remzedilmişitir. Bir musiki eserinin ilahi vasfa sahip olması her şeyden önce o eseri vücuda getiren yani besteleyen bestekârın ilahi yolda olması ile mümkündür ve böyle bir eserin müessiriyetinin derecesi icracının mana âlemi ile irtibatlı oluşuna, yani ehl-i dil olmasına bağlıdır.

4-Yapıcı(tekâmüle götürücü) olan

Bize göre bir ilim ama hikmete dair bir ilim olan musikinin temel gayesi kişiyi tekâmüle götürmesidir. Buradaki tekâmül biyolojik anlamda olmayıp, şüphesiz manevi anlamdadır. Yani kişinin ruhsal olarak yükselmesidir. Tasavvufi ifadesi ile ham ervahın nefsi emmareden nefsi safiyeye doğru dönüşümüdür. Ya da “adamın” “âdem” olma sürecidir. Olması gereken, mânâ taşıyıcı musiki nağmeleri-küpeler başta gelir-insan benliğini dönüştürücü bir etkiye sahiptirler. Bu nağmeler bir fem-i muhsin tarafından icra edildiğinde onun etki sahasında sınır yoktur. Bu etki hem biyolojik hem de psikolojiktir.

DR. EMİN KILIÇ KALE’NİN TESPİT ETTİĞİ KÜPELER:

A-SIRA NUMARASINA GÖRE:

1-Saba Şarkı-Yürek Oldu Gamınla-Laedri
2-Acemaşiran Satırları-Oluptur Demimiz-Dr. Emin Kılıç Kale
3-Arap Çarigahı Satırları-Aldı sabalıdan-Dr. Emin Kılıç kale
4-Arap Çarigahı kanto-Altın Bilezik-Laedri
5-Suzinak Satırları-Nağme-i Hünyagerle-Ahmet Avni Konuk
6-Uşşak Kanto-Rahmeyle Bana-Laedri
7-Hüzzam Satırları-Sazın Al-Ahmet Avni Konuk
8-Suzinak Duygu-Meftununem-Dr. Emin Kılıç Kale(Notası yok)
9-Suzinak Şarkı-Nihansın Didede-Hacı Arif Bey
10-Beyati Beste-Bir Gonca Femin-Dede Efendi
11-Beyati Şarkı-Bir Onulmaz Dağı Derdim Var-Dede Efendi
12-Suzinak Şarkı-Çille-i Aşkı Çekenler-Kemani Tatyos
13-Hüzzam Şarkı-Akşam Yine Hicrinle-Dr. Emin Kılıç Kale
14-Suzinak Şarkı-Görmedin Ey Meh Beni-Zekai Dede
15-Suzinak Yürük Semai-Senden Kime Şekva- Tamburi Ali Bey
16-Rast Ağır Semai-Aşiyanı Mürgi Dil-Dr. Emin Kılıç Kale
17-Hüseynîaşiran Şarkı-Ah Gönül Gittin Gönül-Dr. Emin Kılıç Kale
18-Nihavend Şarkı-Seviyor Sansa Gönül-Dr. Emin Kılıç Kale
19-Nihavend Şarkı-Kimseye Etmem Şikâyet-Kemani Sarkis
20-Neva Duygu-Cemaline Dil Teşnedir-Dr. Emin Kılıç Kale
21-Uşşak Şarkı-Geh Ümidi Vuslat-Şevki Bey
22-Uşşak Şarkı-Naümidi Aşka Doktor-Şekerci Cemil Bey
23-Saba Besteden-Gülistan Nakşî-Zaharya
24-Rehavi Beste-Gülzare Gel-Dr. Emin Kılıç Kale
25-Karcığar Makamı-Enisim Yok-Zekai Dede
26-Sultanîyegâh Yürük Semai-Ufki Emelim-Ahmet Dede
27-Yegâh Şarkı-Ne Hacet Perçeminle-Tellalzade İsmail Dede
28-Hümayun Kanto-Çare Bulan Olmadı-Ahmet Rasim Bey
29-Rast Şarkı-Durmaz İşler Ta Derinden-Zekai Dede
30-Neveser(Dilküşa) Satırları-Dinle Canım-Ahmet Avni Konuk
31-Hicazkâr-ı Kürdi Dağıyat-Bir Kuzu Meler Gelir-Laedri
32-Hüzzam Kanto-Zamanı Var ki-Mısırlı İbrahim Efendi
33-Hüseyni Kanto-Merdivenden Tıkır Mıkır-Laedri
34-Hüseyni Nakış-Leşker Keşit-Abdulkadir Meragi
35-Çarigah İlahi-Kudümün rahmeti-Aziz Mahmut Hüdai
36-Rast Maye Kanto-Gözlerim Daim Görmek İster Seni-Laedri
37-Sultanîyegâh Şarkı-Dere Geliyor Dere-Dr. Emin Kılıç Kale
38-Hüseyni Şarkı-Hicran Oku-Şevki Bey
49-Hüseyni Aranağme-Abdulkadir Töre
40-Uşşak Şarkı-Ney Neva Eyler-Çorapçı zade
41-Hüseyni Nakış-Gönüller uğrusu bir yar-i emanım var-Kara İsmail Ağa
42-Hüseyni Şarkı-Ağlama Ey Âşık-ı-Kanuni Hacı Arif Bey
43-Tahir Dağıyat-Bülbül Ne Gezersin-Laedri
44-Tahir Dağıyat-Yüce Dağ Başına-Laedri
45-Saba Dağıyat-Gözüm Yoktur-Laedri
46–24.Küpe ile mükerrer
47-Acemaşiran Türkü-Gül Kuruttum-Laedri
48-Hicaz Kanto-Müşkül İmiş-Laedri
49–40.Küpe ile mükerrer
50-Hümayun Kar-Ta na-Damat İbrahim Paşa
51-Hümayun Şarkı-Niçin a sevgili-Dr. Emin Kılıç Kale
52-Yegâh Şarkı-Ne Hacet Perçeminle-Tellalzade İsmail Efendi
53-Rast Maye Satırları-Maye-i Aşkım Oldun Sen-Dr. Emin Kılıç Kale
54–3.Küpe ile mükerrer
55-Tebriz Satırları-Bir Hale Düşüp-Dr. Emin Kılıç Kale
56-Hümayun Satırları-Gariptir Çok Hazindir- Dr. Emin Kılıç Kale
57-Hz. Mevlana’nın kelimelere emanet edilmiş küpesi
58-Filozof Schopenhaur’un kelimelere emanet edilen küpesi
59-Rast Nakış-Gülşende Yine-Muallim İsmail Hakkı Bey
60-Ferahnak Beste-Meyleder Bu Hüsn ile-Şakir Ağa
61-Hicaz Beste-Olmada Diller Rübude-Halim Ağa
62-Uşşak İlahi-Gelin Diyelim-Zekai Dede
63–16.küpe ile mükerrer
64-Mahur Şarkı-Garip Bülbül Gibi Feryat Edersin-İbrahim Ağa
65-Tebriz Beste-Aşkın İle Hep Bu Haller-Dr. Emin Kılıç Kale
66–10.küpe ile mükerrer
67-Beyati Şarkı-Meclise Gel-Tamburi Mustafa Çavuş
68–3 ve 54 nolu küpelerle mükerrer
69-Sabasız Çarigah Şarkı-Saçlarıma Ak Düştü-Dr. Emin Kılıç Kale
70-İlm-i Edvardan usuller
71-Acemaşiran Şarkı-Güzel Gördüm Gözüm Gönlüm Açıldı
72-Dügâh İlahi-Ya İlahi
73-Nühüft Satırları(Rast Kar-ı Natık)-Bu Gece-Dede Efendi
74-Çarigah Ayini Dördüncü Selam-Kutb-i Nayi Osman Dede
75-Rast Şarkı-Üftadenem ey bivefa-İsmail Dede

B –MAKAMLARA GÖRE

RAST MAKAMI

1-Rast Ağır Semai-Aşiyanı Mürgi Dil-Dr. Emin Kılıç Kale(16)
2-Rast Şarkı-Durmaz İşler Ta Derinden-Zekai Dede(29)
3-Rast Nakış-Gülşende Yine-Muallim İsmail Hakkı Bey(59)
4-Üftadenem ey bivefa- Dede Efendi(75)

REHAVİ MAKAMI

1-Rehavi Beste-Gülzare Gel-Dr. Emin Kılıç Kale(24)

SUZİNAK MAKAMI

1-Suzinak Satırları-Nağme-i Hünyagerle-Ahmet Avni Konuk(5)
2-Suzinak Duygu-Meftununem-Dr. Emin Kılıç Kale(8)(Notası yok)
3-Suzinak Şarkı-Nihansın Didede-Hacı Arif Bey(9)
4-Suzinak Şarkı-Çille-i Aşkı Çekenler-Kemani Tatyos(12)
5-Suzinak Şarkı-Görmedin Ey-Zekai Dede(14)
6-Suzinak Yürük Semai-Senden Kime Şekva- Tamburi Ali Bey(15)

NİHAVEND MAKAMI

1-Nihavend Şarkı-Seviyor Sansa Gönül-Dr. Emin Kılıç Kale(18)
2-Nihavend Şarkı-Kimseye Etmem Şikayet-Kemani Sarkis Efendi(19)

HİCAZKÂR-I KÜRDİ MAKAMI

1-Hicazkâr-ı Kürdi -Dağıyat-Bir Kuzu Meler Gelir-Laedri(31)

MAHUR MAKAMI

1-Mahur Şarkı-Garip Bülbül Gibi Feryat Edersin-İbrahim Ağa(64)

RAST MAYE MAKAMI

1-Rast Maye Satırları-Maye-i Aşkım Oldun Sen-Dr. Emin Kılıç Kale(53)
2-Rast Maye Kanto-Gözlerim Daim Görmek İster Seni-Laedri(36)
NEVESER(DİLKÜŞA) MAKAMI

1-Neveser(Dilküşa) Satırları-Dinle Canım-Ahmet Avni Konuk(30)

NÜHÜFT MAKAMI

1-Nühüft Satırları(Rast Kar-ı Natık)-Bu Gece-Dede Efendi(73)

DÜGÂH MAKAMI

1-Dügâh İlahi-Ya İlahi-Laedri(72)

SABA MAKAMI

1-Saba Şarkı-Yürek Oldu Gamınla-Laedri(1)
2-Saba Besteden-Gülistan Nakşî-Zaharya(23)
3-Saba Dağıyat-Gözüm Yoktur-Laedri(45)

UŞŞAK MAKAMI

1-Uşşak Kanto-Rahmeyle Bana-Laedri(6)
2-Uşşak Şarkı-Geh Ümidi Vuslat-Şevki Bey(21)
3-Uşşak Şarkı-Naümidi Aşka Doktor-Şekerci Cemil Bey(22)
4-Uşşak Beste-Ney Neva Eyler-Çorapçızade(40)
5-Uşşak İlahi-Gelin Diyelim-Zekai Dede(62)

BEYATİ MAKAMI

1-Beyati Beste-Bir Gonca Femin-Dede Efendi(10)
2-Beyati Şarkı-Bir Onulmaz-Dede Efendi(11)
3-Beyati Şarkı-Meclise Gel-Tamburi Mustafa Çavuş(67)

NEVA MAKAMI

1-Neva Duygu-Cemaline Dil Teşnedir-Dr. Emin Kılıç Kale(20)

KARCİĞAR MAKAMI

1-Karcığar Makamı-Enisim Yok-Zekai Dede(25)

HUMAYUN MAKAMI

1-Hümayun Kanto-Çare Bulan Olmadı-Ahmet Rasim Bey(28)
2-Hümayun Kar-Ta na-Damat İbrahim Paşa(50)
3-Hümayun Şarkı-Niçin a Sevgili-Dr. Emin Kılıç Kale(51)
4-Hümayun Satırları-Gariptir Çok Hazindir- Dr. Emin Kılıç Kale(56)

HÜSEYNİ MAKAMI

1-Hüseyni Kanto-Merdivenden Tıkır Mıkır-Laedri(33)
2-Hüseyni Nakış-Leşker Keşit-Abdulkadir Meragi(34)
3-Hüseyni Şarkı-Hicran Oku-Şevki Bey(38)
4-Hüseyni Aranağme-Abdulkadir Töre(39)
5-Hüseyni Nakış-Gönüller uğrusu bir yâri emanım var- İsmail Ağa(41)
6-Hüseyni Şarkı-Ağlama Ey Âşık-ı-Kanuni Hacı Arif Bey(42)

TAHİR MAKAMI
1-Tahir Dağıyat-Bülbül Ne Gezersin(43)
2-Tahir Dağıyat-Yüce Dağ Başına(44)

HİCAZ MAKAMI

1-Hicaz Kanto-Müşkül İmiş-Laedri(48)
2-Hicaz Beste-Olmada Diller Rübude-Halim Ağa(61)

HÜZZAM MAKAMI

1-Hüzzam Satırları-Sazın Al-Ahmet Avni Konuk(7)
2-Hüzzam Şarkı-Akşam Yine Hicrinle-Dr. Emin Kılıç Kale(13)
3-Hüzzam Şarkı-Zamanı Var ki-Mısırlı İbrahim Efendi(32)

TEBRİZ MAKAMI

1-Tebriz Satırları-Bir Hale Düşüp-Dr. Emin Kılıç Kale(55)
2-Tebriz Beste-Aşkın İle Hep Bu Haller-Dr. Emin Kılıç Kale(65)

YEGÂH MAKAMI

1-Yegâh Şarkı-Ne Hacet Perçeminle-Tellalzade İsmail Efendi(27)

SULTANÎYEGÂH MAKAMI

1-Sultanîyegâh Yürük Semai-Ufki Emelim-Ahmet Dede(26)
2-Sultanîyegâh Şarkı-Dere Geliyor Dere-Dr. Emin Kılıç Kale(37)

FERAHNAK MAKAMI

1-Ferahnak Beste-Meyleder Bu Hüsn ile-Şakir Ağa(60)

ACEMAŞİRAN MAKAMI

1-Acemaşiran Satırları-Oluptur Demimiz-Dr. Emin Kılıç Kale(2)
2-Acemaşiran Türkü-Gül Kuruttum-Laedri(47)
3-Acemaşiran Şarkı-Güzel Gördüm Gözüm Gönlüm Açıldı-Laedri(71)

HÜSEYNÎAŞİRAN MAKAMI

1-Hüseynîaşiran Şarkı-Ah Gönül Gittin Gönül-Dr. Emin Kılıç Kale(17)

ARAP ÇARİGAHI MAKAMI

1-Arap Çarigahı Satırları-Aldı sabalıdan-Dr. Emin Kılıç Kale(3)
2-Arap Çarigahı kanto-Altın Bilezik-Laedri(4)
3-Arap Çarigahı şarkı-saçlarıma Ak Düştü-Dr. Emin Kılıç Kale(69)

ÇARİGAH MAKAMI

1-Çarigah İlahi-Kudümün rahmeti-Aziz Mahmut Hüdai(35)
2-Çarigah Ayini Dördüncü Selam-Kutb-u Nayi Osman Dede(74)